Гап оила-никоҳ муносабатлари ҳақида борар экан, шубҳасиз, жиддий муҳокама қилинадиган масалалар қаторида оила-никоҳ муносабатларининг бузилиши, эр-хотиннинг ажрашиш муаммоси туради. Ажрашиш муаммоси ҳозирги замон инсоният жамиятининг энг муҳим ижтимоий муаммоларидан бири ҳисобланади. Шунинг учун чет элларда ҳам, Ўзбекистонда ҳам ажрашиш муаммосини ўрганишга кенг илмий жамоатчилик эътибори қаратилиб келинмоқда.

Ўзбекистонда ажрашишга жиддий муаммо сифатида қаралиб, уларнинг сонини камайтириш, оилаларни сақлаб қолишга давлат сиёсати даражасида эътибор қаратилади. Аммо бу чораларда кўпинча илмий ёндашув етмайди: кўп ҳолларда ажрашишга чуқур психологик ва ижтимоий омиллар сабаб бўлади. Айрим давлат амалдорлари ва жамоат фаоллари эса бу ҳолатга эътибор қаратмай, юзаки сабабларга қарши юзаки чоралар билан курашади. Бу, табиийки, ўз натижасини бермайди.

Шу боис ажрашиш муаммосини ўрганишга кенг илмий жамоатчиликни жалб этиш ҳамда уларнинг тадқиқотларидан ижтимоий сиёсатда фойдаланиш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз.
«Эксперт минбари»нинг бугунги меҳмони — Ўзбекистон Фанлар академияси Миллий археология маркази Фанлараро тадқиқотлар бўлими бош илмий ходими, психология фанлари доктори Зиёдахон Расулова. У ажрашишларнинг асосий сабабларидан бири бўлмиш никоҳдан ташқари муносабатлар, халқда, асосан, унинг бунга муносабатидан келиб чиққан ҳолда, хиёнат ва ўзбек оилаларида унинг ўзига хос характери ҳақида кўп йиллик тадқиқотларига асосланган ҳолда фикр-мулоҳазаларини билдиради.

Ажрашишларнинг ўзига хос ижтимоий психологик ва этнопсихологик хусусиятлари мавжуд. Бу хусусиятлар оилаларнинг бузилишига олиб келадиган сабаблар, уларнинг амалга ошиш жараёни, оқибатлари, ажрашишгача ва ундан кейинги даврлардаги эр-хотиннинг аҳволи кабиларда ифодаланади. Шундай хусусиятлардан бири ажрашиш ниятини билдириб расмий ташкилотларга мурожаат қилувчи ажрашиш ташаббускори ким эканида намоён бўлади. Шарқ оилаларида, айниқса, ўзбек оилаларида ажрашиш ташаббускори кўпроқ эркаклар бўладилар ва аксинча, Европа халқлари оилаларида, ёш оилаларда ва урбанизациялашув даражаси юқори бўлган шаҳар оилаларида ташаббускор кўпроқ аёллар бўлади.

Ўзбекистонда, расмий статистикага кўра, ажрашишлар сони деярли ўзгармай келмоқда, уларнинг орасидаги фарқ ҳамиша минг атрофида бўлиб, улар ё кўпайиб, ёки камайиб боради. Бунда ажрашишларнинг салмоқли қисми асосан Тошкент шаҳрига тўғри келади. Хусусан, 2020 йил Ўзбекистон бўйича ажрашишлар умумий 28 233 та бўлган бўлса, уларнинг 3 899 таси Тошкент шаҳрига тўғри келган, тегишли равишда 2019 йилда 31 389 та ажрашишнинг 4 529 таси, 2018 йилда 32 326 та ажрашишнинг 4 292 таси, 2017 йилда 31 929 та ажрашишнинг 3 571 таси Тошкент шаҳрига тўғри келган. 2020 йилда ажрим сонларининг сезиларли камайишини айтмаса, уларда деярли катта ўзгариш кўрмайсиз.

Ажрашишларнинг асосий сабабларидан бири бу хиёнатдир. Унинг инсонлар психологиясига таъсири, у қолдирадиган «яра» эса баъзан узоқ вақт битмасдан қолиши мумкин. Шуларни инобатга олган ҳолда қуйида хиёнатга етакловчи сабаблар ҳақида тадқиқотларимиз асосида фикр юритишга ҳаракат қиламиз.

Р.А.Умурзоқова томонидан 1999 йил Тошкент шаҳрининг Собир Раҳимов тумани (ҳозирги Олмазор) судида ўтказилган тадқиқотлар натижасида оила инқирозини белгиловчи омиллар ичида хиёнат биринчи ўринда турган. Аммо 2007 йилда Тошкент шаҳрида ўтказган тадқиқотимизда, оилани бузувчи омиллар ичида хиёнат учинчи ўринда, худди шунингдек, 2013 йилда М.Абдуллаева ўтказган тадқиқотида ҳам хиёнат учинчи ўриндан жой олган.

Нима учун вақт ўтиб хиёнат оилани бузувчи омил сифатида пастга тушиб кетди?

Бу борада ўзбекларда никоҳдан ташқари муносабатларнинг ўзига хос томонига тўхталиб ўтсак. Ўзбеклар асосан ислом динига эътиқод қилувчи халқ сифатида никоҳдан ташқари муносабатга гендер жиҳатдан икки хил ёндашади. Биринчидан, аёлнинг никоҳдан ташқари муносабати фақат хиёнат сифатида баҳоланади ва аксарият ҳолда кечирилмайди. Иккинчидан, эркак кишининг никоҳдан ташқари муносабатига хиёнат сифатида қаралса ҳам, кўп ҳолларда у нафақат кечирилиши, балки унинг шаклидан келиб чиқиб, қабул қилиниши ҳам мумкин. Хиёнат шакли эса бугунги кундаги никоҳ турларидан келиб чиқади.

Хусусан, Ўзбекистон­да ўтказган тадқиқотларимиз, ўзбеклар орасида анъанавий никоҳдан (ҳам диний никоҳ ўқитилади, ҳам ФҲДЁдан ўтилади) ташқари «диний никоҳ», «қонуний никоҳ» ҳамда «фуқаролик никоҳ»лари борлигини кўрсатди. Диний никоҳ домланинг никоҳ ўқиши билан кифояланган шаръий никоҳ ҳисобланиб, фақат дин томонидан тан олинса, қонуний никоҳ Адлия вазирлиги томонидан юридик тасдиқланган никоҳ шакли бўлиб, унда диний никоҳ ўқилмайди. Фуқаролик никоҳида эса эркак ва аёл худди эр-хотиндек бирга яшайди, аммо қонуний ёки диний никоҳдан ўтмаган бўлади. Агар қонуний никоҳ кўпроқ диний урф-одатларни тан олмайдиганларда учраса, диний ва фуқаролик никоҳлари айнан никоҳдан ташқари муносабат ўрнатиш мақсадида кенг тарқалгани маълум бўлди. Бу борада диний ва фуқаролик никоҳларига бироз кенгроқ тўхталиб ўтсак.

Ислом дини мусулмонларга бараварига тўртта хотин олишга рухсат беради. Рухсат дегани албатта олиш шарт дегани эмас. Айтиш жоизки, кўп хотинлилик аслида ислом дини туфайли вужудга келмаган. Ислом дини, аксинча, унгача мавжуд бўлиб келган кўп хотинлиликни (ёзма манбаларда у азалдан борлиги қайд қилинган, масалан, зардуштийликда, ҳиндларда, хитойликларда ва ҳ.к.) қонуний шариатда белгилаб бериб, эркак кишига масъулиятни юклаган.

ХХ аср бошларигача кўп хотинлилик обрў белгиси ҳисобланиб, асосан, ўрта ва бой қатламларда амалда бўлиб, Ўрта Осиёда кенг тарқалган эди. Собиқ Совет ҳукуматининг поли­гамияга бўлган аёвсиз курашидан сўнг кўп хотинлилик кескин камайиб кетди. Совет даврида кўп хотинлилик доимо инкор қилинарди, у йўқ деб ҳисобланарди. Давлат тўнтаришигача (1917) мавжуд бўлган кўп хотинлилик Совет ҳукумати даврида бирданига «йўқ» бўлиб қолгани, албатта, ҳайрат­ланарли. Бироқ анъана «учқуни» олис жойларда Совет даврида ҳам мавжуд эди. Айниқса, Иккинчи жаҳон уруши вақтида ва ундан кейин эркаклар сони кескин камайиб кетганида аёлларнинг эркакларга иккинчи, учинчи хотин бўлиб тегишлари кузатилган. Баъзи олимлар Совет даврида ҳам яширин полигамия мавжудлигини тан олганлар.

Қонуний жиҳатдан иккинчи хотин олиш бу никоҳдан ташқари муносабатга киради. Эътиборли томони шундаки, бугунги кунга келиб кўпчилик ўзбек эркаклари диний эътиқодидан келиб чиқиб, иккинчи хотинни никоҳдан ташқари муносабат деб билмайди, лекин кўпчилик аёллар уни хиёнат сифатида қабул қилади. Нима учун?

Диний уламоларга кўпчилик «Биринчи хотинидан сир тутган ҳолда иккинчи хотинга уйланиш мумкинми?», «Иккинчи аёлга уйланишда биринчи аёли ва ота-онанинг розилиги муҳимми?» каби саволлар билан мурожаат қилади. Бунга жавобан шариатда қайд этилган никоҳ қуришдаги шартлар эслатиб ўтилади. Бизни қизиқтирган масала бу эмас, балки умуман шундай саволнинг қўйилиши. Саволнинг ўзи эркак кишининг шаҳвоний ҳожати учун бошқа, яъни ўз хотинининг устига хотин олиш мақсадида ва уни бировдан яшириш, билдирмаслик мақсадида туғилганини кўрсатади. Бундай қурилган никоҳни табиий равишда, аввало, аёл киши, яъни «биринчи хотин» хиёнат сифатида қабул қилади. Оила кодексининг 13-моддасига кўра, «Диний расм-русумларга биноан тузилган никоҳ ҳуқуқий аҳамиятга эга эмас». Бу аёл кишининг судга «эрим менга хиёнат қилди», деб ажрашиш учун ариза беришига тўлиқ асос бўлиб хизмат қилади.

Тадқиқотларимизга асосланиб шуни айтиш мумкинки, кўп хотинлиликда кўпинча биринчи хотин иккинчи хотин борлигидан хабардор бўлмайди. Бироқ биринчи хотин иккинчисидан хабардор бўлган оилаларда ҳатто кундошлар ўзаро алоқа қилиб турадиган ҳолатларнинг учраши борган сари кўпаймоқда. Кўпинча аёл эрининг иккинчи хотини борлигини билиб қолса, ўзини билмасликка олиб, барчасига «кўзини юмади». Бундай ҳолатлар асосан бадавлат ёки диний тақводор оилаларда учраган. Эрининг никоҳдан ташқари муносабати ёки оиласи борлигини билиб қолиб, ажрашишни талаб қиладиганларга асосан пули «бири икки бўлмаётган», ўзини ҳурмат қиладиган, фарзандларини эрсиз боқа олишга кўзи етган аёллар киради.

2003 йилгача ўтказилган тад­қи­­қот­га кўра, кўп хотинлилик бадавлат эркакларда кўпроқ учраган бўлса, 2007 йилга қадар қилинган тадқиқотга кўра эса кўп хотинлилик ўртаҳол, ҳатто камбағалларда ҳам кўпайиб борган. Шуни айтиб ўтиш жоизки, эрининг иккинчи хотини борли­гини билиб, кўникиб ё ўзини билмасликка олиб яшаётган аёллар ҳам кўпайиб бормоқда, ўз навбатида, бу кўп хотинлилик­нинг кўпайишига олиб келмоқда. Ёлғиз қолиш хавфи (айниқса, бола билан), иқтисодий қийин­чилик, ота-онанинг «юзини ерга қаратмаслик», одамларнинг гап-сўзидан (ҳаммага «гап» бўлишидан) қўрқиш, борар жойи­ бўлмаслиги, севги ё яхши ҳаётни ташлаб кетолмас­лик, қолаверса, ислом динининг жамиятда тутган ўрни нисбатан ошгани сабабли масалага диний ёндашиш бунинг асосий сабабларидир.

Фуқаролик никоҳи ёхуд «синовдаги оила» ХХ асрнинг 20 йилларида Ғарбда кенг тарқалган. Атаманинг ўзи аслида ХVI асрда Нидерландияда пайдо бўлган. Бу аслида бизнинг тушунишимиздаги қонуний, яъни «гражданлик» никоҳи бўлган. Фақат ўша даврларда битта никоҳ — диний (черковда ўқитилган) никоҳ тан олинган. Ҳар хил дин эгаларининг никоҳ қуриши мумкин бўлмаган. Шундай қилиб, икки инсонни «кўк штамп» орқали қонуний никоҳлаш пайдо бўлган. Аммо бу дин томонидан тан олин­магани учун бундай никоҳда бўлганларни норасмий, аслида никоҳланмаган деб ҳисоблаганлар. Шу сабаб ўзига мажбурият юкламай­диган норасмий эр-хотинларни бу­гунги кунда ҳам фуқаролик никоҳи номи билан аташади. Бошқа никоҳлар­дан фарқли ўлароқ эркак аёл билан бирга фуқаролик никоҳида яшаса, у ҳолда аёл ўзбеклар томонидан эркакка хотин эмас, балки «ўйнаш», яъни жазман сифатида қаралади, айниқса, у иккин­чи бўлганда. Эркак­нинг битта аёл билан фуқаролик никоҳида яшаши кўпинча ўта «замонавий» фикрлай­диган, ғарбона ёки айниқса, байнал­милал оилалар­да, аралаш никоҳ фар­зандларида, атеист ёки бошқа динга мансуб ўзбекларда, ажрашган ва беваларда, шунингдек, уйлангунча масъулият олмай кўн­гил­­хушлик қилмоқчи бўлганларда учрайди.

Ўзбекларда иккинчи хотини билан шаръий никоҳ ўқитмасдан 18–20 йил бирга яшаб, ҳатто ўртада фарзандлар мавжуд бўлган ҳолатлар ҳам кузатилди. Фуқаролик никоҳидаги иккинчи хотиннинг жазман­дан фарқи шундаки, бунда эркак аёлга жазман сифатида эмас, балки ўзаро муносабатларни жиддий қабул қилиб, унга «хотин» сифатида қарайди. Ўзбекларда фуқаролик никоҳи, асосан, шаҳарларда учрайди. Буларнинг кўпчилиги Тошкент шаҳрига тўғри келади.

Тошкент шаҳрида 2007 йили ўтказган тадқиқотимизда ўзбекларнинг диний, қонуний ва фуқаролик никоҳларига бўлган муносабат­ларини ўргандик. Анъанавий никоҳ (қонуний ва диний) билан солиштирганда, кўпчилик бу никоҳ турларига асосланган оила қуришга ўзларининг салбий муносабатларини билдирган. ФҲДЁдан ўтилмаган диний никоҳга: аёллар — 58,7 фоиз, эркаклар — 42,9 фоиз; диний никоҳ ўқитилмаган қонуний никоҳга: аёллар — 88 фоиз, эркаклар — 95,3 фоиз; фуқаролик никоҳига: аёллар — 89,6 фоиз, эркаклар — 83,3 фоиз қарши чиққан. Агар қонуний ва фуқаролик никоҳларига билдирилган салбий муносабат уларда асосан диний никоҳнинг ўқилмаслиги билан боғлиқ бўлса, диний никоҳга салбий муносабат кўп хотинлилик билан боғлиқдир. Ўз навбатида, 10 фоиз ўзбеклар фуқаролик никоҳи кўп хотинлиликка олиб келишини кўрсатган. Худди шу тадқиқотни биз 2014 йили яна такрорладик. Эътиборлиси, натижалар кўп хотинлилик масаласида мазкур никоҳ турларига салбий муносабат, айниқса аёлларда эркакларга нисбатан кўпайган. Эндиликда диний никоҳга: аёллар — 71,7 фоиз, эркаклар — 50 фоиз; қону­ний никоҳга: аёллар — 91,7 фоиз, эркаклар — 90 фоиз; фуқаролик никоҳига аёллар — 91,6 фоиз, эркаклар — 80 фоиз қарши чиққан.

Ўз навбатида, хиёнат бўйича М.Абдуллаева 2013–2018 йилларда ўтказган тадқиқотидан маълум бўлдики, умумий олганда 43 фоиз ўзбеклар хиёнатни кечириш кераклигини, 40 фоизи кечирмаса ҳам бирга яшаш кераклигини ва 17 фоизи эса кечириш мумкин эмаслигини таъкидлаган. Эр ва хотин ўртасидаги хиёнатга сабаб сифатида ўзбеклар асосан «Оиладаги турли можаролар натижасида эр ва хотин ўртасига совуқлик тушиши» (аёллар — 60 фоиз, эркаклар — 68 фоиз), «Моддий тарафдан ўзгаришлар бўлганда (ё бойиб кетиш, ё моддий қийинчилик наижасида, аёллар — 20 фоиз, эркаклар — 20 фоиз)», «Бир-бирини жинсий қониқтирмаслик» (аёллар — 8 фоиз, эркаклар — 4 фоиз) ва «Ўзга бир инсонни севиб қолиш натижасида» (аёллар — 4 фоиз, эркаклар — 0 фоиз) каби омилларни кўрсатган.

Демак, муносабатларда юзага келган совуқчилик хиёнатга олиб келса, ўз навбатида, хиёнат ҳам кўп ҳолларда эр-хотин муносабатларига совуқчилик тушишига сабаб бў­лади. Умуман олганда, хиёнат­нинг сабаби ҳам, асосан никоҳ­даги бахтсизликдан келиб чиқади. Бир-бирига мос бўлмаган эр-хотинлар ўзгада бахтини топишга ҳаракат қилади.

Кейинги йилларда никоҳ­дан ташқари жинсий муносабат­лар­нинг бирмунча кўпайгани кузатил­моқ­да. Шунинг учун уни келтириб чиқарадиган асо­сий сабаб ва омиллар устида қисқача тўхталиб ўтиш жоиз. Чунки ҳар бир кўнгилсиз ҳодисанинг оқибатини бартараф этиш, унинг олдини олиш аввало уни келтириб чиқарадиган сабабни билишга боғлиқдир. Ўтказган тадқиқотларимизга кўра, умумий сабаблар қуйидагилардан иборат:

• турмуш ўртоғи билан жинсий ҳаётдан қониқмаслик — эҳтиёжларнинг мос келмаслиги; билим, кўникма ва малакалар ора­сида катта тафовутнинг мавжуд­лиги; турмуш ўртоғининг касаллиги, эркакдаги жинсий ожизлик, аёлларда учрайдиган фригид­лик — жинсий совуқлик ва ҳ.к.;
• турмуш ўртоғига нис­батан муҳаббат ҳислари (сим­патия ёки умуман қарама-қарши жинс вакилла­рига нис­батан бўладиган ижобий ҳислар)нинг йўқлиги — мажбуран никоҳ қуриш, моддиятга қизиқиш, совчилар орқали шошилинч оила қуриш;
• турмуш ўртоғидан «тўйиниш» — бу ҳол турмуш қургандан сўнг 2–3 йил ўтгач ортади. Кўпинча бу турмуш ўртоғининг жинсий ҳаётга ижодий ёндашмаслиги асосида янада кучайиши мумкин;
• ўзга аёл ёки ўзга эркакни севиб қолиш натижасида;
• моддий, иқтисодий, иш юзаси­дан тобелиги асосида ёки карьерада кўтарилиш учун содир бўладиган хиёнат;
• илгариги дўстлари билан бўладиган хиёнат;
• спиртли ичимликлар таъ­сирида рўй берадиган хиёнат;
• бегона билан алоқа қандай бўлишига қизиқиш натижасида рўй берадиган хиёнат;
• бир-бирига ачиниш нати­жасида — бундай ҳол­ларда эркак киши ҳаётидан, оиласидан, хотинидан нолиб, ўзини бевафо хотиннинг ва бахтсиз тақдир­нинг қурбони қилиб кўрса­тади ва ўзга аёлда ўзига нисбатан ачи­ниш ҳисларини пайдо қилади. Шунда аёл эркакка ачинса, раҳм қилса, эркак илтимос қилса, хиёнатга осонгина қўл уради;
• ўзининг кимлигини ўз­га­ларга кўз-кўз қилиш, кўрса­тиб қўйиш туфайли — бунда шахс дўстлари орасида обрў ортти­ришни мақсад қилиб қўя­ди ва кўзлаган кишисини ўзига жазман қилиб олади. Бунда эркак киши учун жазманнинг эстетик томонларидан кўра улар­нинг сони муҳим ҳисобланади;
• оиладаги психологик келишмовчилик оқибатида эр ёки хотин бир-биридан совий бош­лайди. Шунда улардан бири ёки иккаласи ҳам хиёнат йўлига киради;
• эрнинг хотинига ёки аёлнинг эрига жаҳл қилиши, аламини олиш мақсадида ўзга одам билан бирга бўлиши. Бу мазмунан психологик келишмов­чи­лик­ларнинг бир кўриниши бўлса-да, келтириб чиқарган сабаблари бўйича тубдан фарқ қилади;
• ўзига хос ноахлоқий қараш­лар асосида — оилада ўзини ниҳоятда эркин тутиш ва хоҳлаган вақтда хоҳ­лаган одами билан жинсий алоқада бўлиш ва бу ишга табиий ҳол сифатида қараш. Бу қарашлар кўпинча ёшлик­дан, яқин ки­ши­лари таъси­ри­да шаклланади ва оила қургандан кейин ҳам унинг хулқ-атворига ўзининг таъсири­ни кўрсата­ве­ради. Бу кўпроқ эркакларда учрайди. Шаҳар шароитида эса аёллар ўрта­сида етарлича кузатилади. Бунинг икки хил: яширин ва ошкор кўринишлари мавжуд;
• эр-хотиндан бирининг узоқ муддат оиладан четда яшаши, уларнинг бирга бўлмас­ликлари, ҳарбий хизмат­да, узоқ жойларда хизмат сафа­рида бў­лиши, қамоқда бўлиши ва бош­қалар;
• ёшликдаги муҳаббат ҳислари асосида;
• фарзанд кўриш мақса­дида (хотин­ини бепушт деб ҳисоблаганда);
• бўш вақтини «яхши кайфият» билан ўтказиш истаги асосида;
• товламачилик қурбони бўлиш ва бошқалар.

Хиёнатни осон юзага келтирувчи омилларга қуйидагилар киради:

• демографик омил – маълум жойларда жинслар орасидаги мувозанатнинг кескин фарқ қилиши, яъни «куёвлар шаҳри» ёки «келин­лар шаҳри»­нинг мавжудлиги;
• катта шаҳарларда­ги аноним ҳаёт кечириш (айниқса, бошқа шаҳар ва қишлоқлардан келганлар учун);
• алкоголь ва нарко­тик модда­лар истеъмол қилиш;
• жинсий ҳаёт маса­ла­­лари ва жинс психофи­зи­о­логияси бў­йича савод­сиз­лик ёки билим­лар­нинг қуйи савияда экани;
• кескин ифодаланган жин­сий номувофиқлик;
• узоқ вақт айрилиқда яшаш.

Ўз навбатида, шуни таъкид­лаш жоизки, хиёнат — бу никоҳнинг тамом бўлгани эмас, бу эр-хотин­ орасига совуқлик тушмоқ, ораси бузилмоқ деганидир, бу ташвиш хабаридир. Унинг кен­гайиши ёки «ямоқ (чандиқ) қол­дириб битиши» эр-хотин­нинг ўзига боғлиқ.

«Қайта соф сув оқса қуриган жойда, балиқ ўлганидан кейин не фойда», дейди Ибн Ямин. Психологик нуқтаи назардан, хиёнат, албатта, салбий оқибат, аммо у оила-никоҳ муносабатларини янги босқичга ҳам олиб чиқиши мумкин. Умр йўл­до­шига эъти­борсиз бўлган эр ёки хотин учинчи шахс пайдо бўлганини эшитиб, турмуш ўртоғига нисба­тан эътибор­лироқ бўлиб қо­лиши мумкин. Йўқотиш хавфи пайдо бўлганда, ёнинг­даги одам­нинг қадри билинади. Бироқ ўзбек жамиятида хиёнатни кечирганлар ичида бу ҳолатга кўникиб яшаётган оилаларни хатолар устида ишлаб, бир-бирига эътиборлироқ бўлиб яшаётганларга нисбатан кўпроқ учратасиз. Охиргиси саноқли ҳолатдир. Агар­­да эр-хотин хиёнат туфай­­ли ажрашиб кетса, демак, оила фунда­мен­­ти алла­қачон ичидан бузил­ган (инқирозга юз тут­ган)дир.  

Юқоридагилардан хулоса қи­лиш керакки, оила мустаҳкам­лиги абадий берилмаган, у доимо оила аъзоларининг биргаликдаги ҳара­кат­лари билан амалга ошади. Уруш, жанжаллар, тўқнашувлар орасида оилавий бахт, мулоқот, севги борлигини унутмаслик ке­рак. Тадқиқотимиз шуни кўрсатдики, ёшлар оила­вий ҳаётни ўз ташаббус­лари билан онгли ва пухта ўйлаб, шунингдек, барча масъулиятни сезган ҳолда ва жиддий муносабатда бўладиган ёшда никоҳ қурсалар, бундай оилаларнинг аксарияти бахтли ва мустаҳкам бўлади.

Оилада тўқнашув ва жан­жал­лар фақат икки ҳолатда бўлмайди. Бирида, можаро жуда ҳам ичига кириб кетган бўлиб, ҳар бир оила аъзоси нимадир ўзгартиришдан уми­д узган, бир-бирига бефарқ бўлиб қолган, ҳар бири ўз манфаати билан яшайди. Умуман олганда, эр-хотинлар бирга яшайдилар-у, аммо алоҳида-алоҳида бўладилар ва ҳеч ким бу алоқани узишга қарор қилмайди, бунда эҳтиёж бор деб ҳам ҳисобламайди. Бу оилада тўқнашув ва жанжаллар йўқ, чунки сурункали низо яширинган ҳолда доимо мавжуддир. Оиланинг ривож­ланиши тўхтатилди. Иккинчисида, оила узоқ вақт шунчалик бахтли ҳаёт кечирадики, ҳиссиётлар сўнади, тенг муноса­батлар ўрнатилади, эр-хотин­лар бир-бир­ларини сўзсиз ҳам тушу­ниша­ди, улар бир-бирларига керак эканлик­ларини билади ва ўтмиш билан яшашни бошлайди. Ўзбекларда асосан биринчиси энг кўп учрайдиган ҳолатдир.

Бугунги кун ва келажак билан яшайдиган оилада, бир-бирига қизиққан эр-хотинларда, баркамол­ликка ва муносабатларининг баркамоллигига интилган эр-хотинлар орасида низо, тўқнашув, жанжалларнинг бўлиши муқаррар­дир. Ҳамма гап бу жанжаллар қанча кўп бўлишида, қайси сабабларга кўра ва қандай шаклда кечиши, қандай йўналганлиликка эга бўлиши ва қай тарзда якунланишидадир. Бу эса эр-хотин­лар­нинг ўзига, уларнинг характерига, қандай тарбия кўрганига, сабр-тоқатга ва оилавий ҳаётга тайёрлигига боғлиқдир.

Аксарият ҳолларда ёш­лар оиладаги низоларнинг, тўқ­нашув­ларнинг ва умуман, оила­вий ҳаётдан қониқмасликнинг асл сабабини билмайдилар. Сабаби кўп ҳолларда қониқмаслик ҳисси онгли равишда эмас, балки онг остида бўлади. Ўз навбатида, шу нарса маълум бўлдики, ўзбекларга хос бўлган этнопсихологик хусусиятларига кўра, оилавий ҳаёт қурилгандан сўнг, умр йўлдо­ши ўз ҳолига ташлаб қўйилади. Ўзбекларда асосий эътибор уй-хўжалик ишларига қаратилиб, эр-хотин ўртасидаги муноса­батларга унчалик даражада эътибор берил­майди. Эр-хотиннинг ҳар бири ўз вазифасини ўзи қилсин, умр йўлдошим мени бахтли қилсин деб, оила мустаҳ­камлиги устида ҳаракат қилмай­дилар. Ўзбек оилаларида бу ҳолат кўпроқ эркакларда кузатилади.

Шу нарсани инобатга олиш лозимки, эр-хотинлар ўртасидаги муносабатда «бумеранг» эффекти рўй беради. Умр йўлдошига нисбатан ҳар бир қилинган ёмон иш ё муомала ёки ўйламай айтилган гап, охир-оқибатда субъектнинг ўзига қарши қайтиб келади ва объект томонидан унинг шахс сифа­ти­даги ўрни тушиб кетади. Шу сабаб, масалан, эрнинг хотинга нисабатан қўполлиги, беэътиборлиги кабилар унинг хотини кўз олдида обрўси тушиб кетишига олиб келади. Кейинчалик бу хотиннинг онг остида эридан кўнгли қолишига сабаб бўлади. Бу, ўз навбатида, унинг эри билан бўлган муносабатида акс этишни бошлайди. Оқибатда аёлининг ҳаракатларини нотўғри деб билган эр қанчалик ўзининг оиладаги мавқеига урғу бермасин, оилада носоғлом муҳит пайдо бўлганига ўзи сабабчи бўлганини тушуниб етиб, хотинига муносабатини ўзгартирмагунча вазият ўзгармайди. «Бумеранг» эффекти эр-хотин муноса­батлари ва уларнинг мустаҳкамли­ги учун энг хавфли омил ҳисобланади.

Демак, оиланинг мус­таҳ­кам­лиги учун кураш энг авва­ло, оиланинг бузилишига олиб келадиган жанжал ва низолар­нинг келиб чиқиш сабабининг олдини олишни кўзлайди. Агар эр-хотинларда никоҳгача маънавий яқинлик, бир­лик, қизиқишларнинг бирлиги бўлмаса, агар уларнинг ижтимоий-психологик етуклиги етарли даражада бўлмаса, оила, фарзандларга, ота-онага нисбатан масъулият ҳисси ривожланмаган бўлса, одатда, бундай ҳоллар оиланинг бузилишига олиб келади. Айнан никоҳгача севгини кўз­­­­лаган, аммо уни эр-хотинлик севгисига айлантиришга шошил­ма­ганлар умр йўлдошларига хиё­нат қиладилар, ажрашадилар, ёмон кў­ра­дилар. Улар севгини шундоқ ҳам бор деб ўйлаб, ўз ҳис-туйғу­ларини муносабатларга, му­но­са­бат­ларни ўзаро боғланишга айлани­шига ёрдам бермаганлар.