Сўнгги вақтларда Туркия ва Греция давлатлари ўртасида яқинлашув кузатилмоқда. Куни кеча бу икки давлат ўртасида имзоланган дўстлик деклорация ҳам бунга мисолдир. Деклорация 7 декабр куни Афина шаҳрида Греция Бош вазири ва Туркия президенти иштирокида имзоланди.

Туркия ва Греция ўртасида Эгей денгизидаги ресурсларни қазиб олиш масаласида чигаллик мавжуд. Бироқ, бу икки давлат томонидан дўстлик деклорациясининг имзоланиши муаммоларни ҳал қилиш имкони мавжудлигига ишора қилади.

Bugun.uz ўз муштарийларига Туркия Республикаси тарихи, ҳудуди, табиати ва аҳолиси ҳақида маълумот беради.

Туркия Республикаси Жануби-Шарқий Европа ва Ғарбий Осиё туташган ҳудудда жойлашган. Мамлакатнинг асосий қисми Ғарбий Осиёдаги Анадолу ярим оролида жойлашган бўлиб, кичик қисми шарқий Европадаги Болқон ярим ороли ҳудудига тўғри келади. Туркия чегараси жуда хилма хилдир.

• Шимолда Қора денгиз
• Шимоли-шарқда Грузия
• Шарқда Арманистон, Озарбайжон ва Эрон
• Жануби-шарқда Ироқ
• Жанубда Сурия ва Ўрта ер денгизи
• Ғарбда Эгей денгизи
• Шимоли-ғарбда Греция ва Болгария

Мамлакат фуқароларининг аксарияти этник турклар ҳисобланиб, курдлар эса этник озчиликни ташкил қилади. Анқара Туркиянинг пойтахти ва иккинчи йирик шаҳридир. Истанбул эса мамлакатнинг энг йирик шаҳри бўлиб, иқтисодий ва молиявий марказдир.

Туркия геосиёсий жиҳатдан муҳим стратегик жойлашувга эга минтақавий кучдир. Мамлакат G20 ташкилотининг аъзосидир. Туркия иқтисодиёти ҳозирда номинал ЯИМ бўйича дунёда 17-ўринда. Туркия 1950 йилда Европа Кенгашининг дастлабки аъзоси бўлганидан сўнг, 1963 йилда ЕИҲнинг ассоциатив аъзоси мақомига ҳам эга бўлди.

Қадимги давр

Туркия ҳудуди инсоният тарихидаги энг қадимги ўтроқ ҳаёт вужудга келган минтақалардан бири бўлиб, бу ерда неолит ​​даврига оид муҳим обидалар жойлашган ҳамда Хеттлар, Анадолу халқлари, юнонлар, оссурияликлар ва форслар каби қадимий халқлар ҳаёт кечирган. Минтақада Александр Македонский истилосидан сўнг туб аҳолида эллинистик маданият шакллана бошлаган ва бу Византия империяси даврида ҳам давом этган.

Салжуқийлар

11 асрда Салжуқийларнинг Анадолуга кўчиши турклашиш босқичини бошлаб берган. Салжуқийлар 9 асрда Ябғу хоқонлигида яшаган ўғуз туркларидандир. 10 асрда Туғрул томонидан Салжуқийлар давлатига асос солинди ва улар ўз ота-боболари ватанларидан кўча бошладилар. 11 асрнинг иккинчи ярмида салжуқий турклари Арманистон ва Анадолу ҳудудларига кириб кела бошладилар.

1071 йилда Салжуқийлар Манзикерт жангида Византияликларни мағлуб этиб, ҳудудда турклашиш жараёнини бошлаб берди. Анадолуда турк тили қарор топиб, аҳоли ислом динига киритилди. Вақт ўтиши билан Анадолу мусулмон оламининг бир қисмига айлана бошлади.

Усмонлилар

13 аср охиридан бошлаб Усмонлилар маҳаллий князликларни бўйсундириб, Болқонни босиб оладилар. 1453 йилда Усмонлилар Меҳмет II бошчилигида Константинопол (ҳозирги Истанбул) шаҳрини босиб олган. Усмонлилар экспанцияси Селим I даврида ҳам давом этди. Сулаймон Қонуний ҳукмронлиги даврида Усмонли империяси глобал кучга айланган.

18 аср охиридан бошлаб империянинг куч қудрати пасайиб, ҳудуди қисқара бошлади. 1908 йилги Ёш турклар ҳаракати келтириб чиқарган инқилоб мамлакатда султон ҳокимиятини чеклаган ва Усмонли парламентини қайта тиклаган.

Биринчи жаҳон уруши

1913 йил Туркияда яна давлат тўнтариши ўтказилган ва давлат бошқаруви «Уч пошо» қўлига ўтган. Натижада Туркия Биринчи жаҳон урушига асосий кучлардан бири сифатида қўшилди. Уруш вақтида Усмонлилар ҳукумати мамлакат ҳудудидаги арман, юнон ва оссурияликларга қарши геноцид уйиштирган. Туркия урушда мағлубиятга учрагач, Усмонлилар империяси бўлиниб кетган. Туркиянинг иттифоқчи кучларга қарши мустақиллик уруши натижасида 1922 йил 1 ноябрда султонлик бекор қилинди. 1923 йил 24 июлда Лозанна шартномаси имзоланиб, 1923 йил 29 октябрда республика эълон қилинган.

Замонавий даврда Туркия

Туркия Республикаси 1995 йилда Европа Иттифоқи Божхона иттифоқига қўшилди. 2005 йилда эса, Европа Иттифоқига аъзо бўлиш бўйича музокаралар бошланди. 2019 йил 13 март куни Европа парламенти мажбурий бўлмаган овоз беришда Европа Иттифоқи ҳукуматларини инсон ҳуқуқлари ва қонун устуворлигини бузганликлари сабабли Туркия билан Европа Иттифоқига кириш бўйича музокараларни тўхтатишга чақирди.

2014 йилда Туркиядаги биринчи тўғридан тўғри президентлик сайловларида бош вазир Ражаб Тоййиб Эрдўғoн ғалаба қозонди. 2016 йилнинг 15 июлида Туркияда давлат тўнтаришига уриниш бўлди ва исёнчилар муваффақиятсизликка учради. Туркияда2017 йил референдум ўтказилиб, натижада парламентли республика ўрнига ижро этувчи президентлик тизими ўрнатилди.

Референдумдан сўнг, Бош вазир лавозими тугатилди ва унинг ваколат ва вазифалари президентга ўтказилди. Референдум куни, овоз бериш жараёни давом этаётган бир пайтда, Олий Сайлов Кенгаши ҳар бир бюллетенда расмий муҳр бўлишини талаб қилувчи қоидани бекор қилган.

Мухолифат партиялар томонидан референдумда 2,5 миллионга яқин муҳрсиз сайлов бюллетенлари ҳақиқий деб қабул қилингани иддао қилинган

Географияси

Туркия Жануби-Шарқий Европа ва Ғарбий Осиёни боғлаб турувчи минтақадир. Мамлакат ҳудудининг 97 фоизи Осиё қитъасига тўғри келиб, қолган 3 фоиз ҳудуд эса Европа ҳиссасига тўғри келади. Туркияни Европадан Босфор, Мармара денгизи ва Дарданел бўғозлари ажратиб туради. Мамлакат ҳудуди 783,562 квадрат километр майдонни ташкил қилади.

Мамлакат уч томондан денгизлар билан ўралган: ғарбда Эгей денгизи, шимолда Қора денгиз ва жанубда Ўрта эр денгизи. Туркиянинг шимоли-ғарбий қисмида эса Мармара денгизи жойлашган. Туркия ҳудуди етти географик минтақага бўлинган. Улар:

• Мармара;
• Эгей;
• Қора денгиз;
• Марказий Анадолу;
• Шарқий Анадолу;
• Жануби-Шарқий Анадолу ва Ўрта ер денгизи.

Қора денгиз бўйлаб чўзилган нотекис шимолий Анадолу ерлари узун ва тор камарга ўхшайди. Бу ҳудуд Туркиянинг умумий ер майдонининг тахминан олтидан бир қисмини ташкил қилади. Умумий тенденция сифатида, ички Анадолу платоси шарққа қараб борган сари қўпол тус ола бошлайди. Памуккале террасалари травертин ва иссиқ булоқларда минерал сув туфайли тўпланган чўкинди жинслардан иборат. Бу ҳудуд термал булоқ суви оқиши натижасида қолган карбонат минерали билан машҳур.

Иқлими

Туркиянинг Эгей ва Ўрта ер денгизлари билан чегарадош қирғоқбўйи ҳудудлари мўътадил иқлимига эга бўлиб, ёзи иссиқ ва қуруқ, қиши эса юмшоқ, салқин ва нам бўлади. Қора денгиз билан чегарадош қирғоқбўйи ҳудудлари мўътадил океаник иқлимга эга, ёзи иссиқ, нам, қиши эса салқин ва совуқ. Туркиянинг Қора денгиз соҳилларига яқин ҳудудлар ёғингарчилик энг кўп кузатиладиган ерлардир. Бу ерларда ёғингарчилик йилига ўртача 2200 миллиметрни ташкил этиб, мамлакатдаги энг юқори кўрсаткич ҳисобланади.

Мармара ва Қора денгизнинг қирғоқ ҳудудларида деярли ҳар қишда қор ёғиши кузатилса-да, бир неча кундан сўнг ёққан қорлар эришга тушади. Бу ҳолат Ўрта Ер денгизи бўйларида жуда кам учрайди. Айниқса, Анадолу платосида қиш қаттиқ кечади. Шимоли-шарқий Анадолуда -30 дан -40 °С ҳарорат кузатилади ва қор йилига камида 120 кун давомида ёғади. Марказий Анадолуда ҳарорат −20 °С дан ҳам пастга тушиши мумкин. Тоғларда эса бу ҳарорат ундан ҳам совуқроқ бўлади.

Экотизим

Туркия учта қитъа ўртасида ва денгиз ва ҳаво йўллари чорраҳасида жойлашгани ҳамда унинг географик минтақаларидаги яшаш жойларининг хилма-хиллиги турфа хил экотизимни вужудга келтирган. Анадолу минтақаси озиқ-овқат учун етиштирилган кўплаб ўсимликларнинг ватани ҳисобланади. Туркияда ҳозирда инсоният учун асосий озиқ-овқат бўлган кўплаб ўсимликларнинг ёввойи аждодлари ҳамон мавжуддир.

Бутун Европада ҳайвон турларининг сони 60 000 га яқин бўлса, Туркияда бу кўрсаткич 80 000 дан ортиқни ташкил қилади. Шимолий Анадолунинг игнабаргли ва баргли ўрмонлари Туркия шимолидаги Понт тоғларининг кўп қисмини қамраб олган экоминтақадир. Понт тоғларининг шарқий чеккаси бўйлаб Кавказ аралаш ўрмонлари мавжуд.

Анадолудада чумчуқ, тилла бургут, шарқий император бургути, майда бургут, кавказ қора бургути, қизил пешонали серин ва девор ўсимтаси каби Евросиёда учровчи ёввойи ҳайвонлари яшайди. Понт тоғлари ва Қора денгиз ўртасидаги тор қирғоқ чизиғида дунёнинг бир неча мўътадил тропик ўрмонларини ўз ичига олувчи Эвксин-Колхия баргли ўрмонлари жойлашган. Турк қарағайи (Pinus britia) асосан Туркия ва бошқа Шарқий Ўрта ер денгизи мамлакатларида учрайди.

Бюджет ва ЯИМ

Туркия Г20 ташкилотининг аъзосидир. Туркия ўрта даромадли иқтисодиётга эга бўлган янги саноатлашган мамлакат бўлиб, номинал ЯИМ бўйича дунёда 17 ўринни эгаллайди. Халқаро валюта фондининг ҳисоб-китобларига кўра, Туркияда аҳоли жон бошига номинал ЯИМ 11,932 долларни ташкил қилади. 2019 йил ҳолатига кўра, туркларнинг тахминан 11,7 фоизи қашшоқлик ёки ижтимоий четланиш хавфи остида яшайди. Туркияда ишсизлик 2021 йилда 12 фоизни ташкил этган.

Жаҳон банки маълумотларига кўра, Туркияда ўрта синф аҳолиси 1993 йилдан 2010 йилгача умумий аҳолининг 18 фоизидан 41 фоизигача кўтарилган. 2021 йил октябр ҳолатига кўра, фуқаролар ва резидентларнинг Туркия банкларидаги хорижий валютадаги омонатлари 234 миллиард долларни ташкил этиб, бу барча омонатларнинг қарийб ярмига тенг эканлигини кўрсатади. 2023 йил март ойида Туркия Марказий банкининг валюта захиралари 62,6 миллиард долларни, олтин захиралари 52,2 миллиард долларни ташкил қилган.

Туризм

Туркиянинг туризм даромадлари деярли ҳар йили ўсиб борди ва бу соҳа давлат иқтисодиётнинг муҳим қисмидир. Маданият ва туризм вазирлиги ҳозирда «Туркия уйи» лойиҳаси доирасида туризмни тарғиб қилмоқда. Туркияга бошқа мамлакатлардан фарқли равишда, Европадан келган чет эллик сайёҳларнинг энг кўп қисми ташриф буюради.

2022 йилда Туркия 50,5 миллион хорижий сайёҳ билан халқаро сайёҳлар сони бўйича дунёда тўртинчи ўринни эгаллади. Туркияда таҳминан 21 та UNESCOнинг Жаҳон мероси объектлари ва 84 та Жаҳон мероси объектлари рўйхатга олинган. 2018 йил ҳолатига кўра, Истанбул шаҳри 13.433.000 йиллик ташриф буюрувчи билан дунёдаги энг кўп ташриф буюриладиган ўнинчи шаҳарга айланган.

Транспорт инфратузилмаси

Туркияда умумий ҳисобда 98 та аэропорт мавжуд бўлиб, улардан 22 таса халқаро мақомдаги аэропортлар ҳисобланади. Келаси йилларда Истанбул аэропортини реконструкция қилиш, йилига 150 миллион йўловчига хизмат кўрсатиш қувватига эга аэропортга айлантириш режа қилинган. Бу аэропорт Туркиш Аирлинес ва бошвқа авиакомпаниялар учун марказ вазифасини ўтайди. Туркиш Аирлинес ҳозирда 129 та давлатга парвозларни йўлга қўйиб, 315 та йўналишда қатновларни режалаштирган.

Туркиядаги автомобиль йўллари тармоғи 2023 йил ҳолатига кўра 3,633 километрни ташкил этади. Бу рақамлар 2035 йилга келиб 9,312 километрга кенгайиши кутилмоқда. Истанбул метроси йиллик 495 миллион қатновчига хизмат кўрсатади. 2013 йилда очилган Босфор бўғози остидаги Мармарай туннели Истанбулнинг Европа ва Осиё томонидаги темир йўл ва метро линияларини боғлайди. Евросиё туннели эса автомобиллар учун денгиз ости йўли вазифасини ўтайди.

Аҳоли

Туркия аҳолиси 2022 йилда 85.279.553 кишини ташкил этган. Маълумотларга кўра, аҳолининг 93,4 фоизи вилоят ва туман марказларида яшаса, атиги 6,6 фоизи шаҳар ва қишлоқларда истиқомат қилади. 2022 йилда Туркияда ўртача аҳоли зичлиги 1 км/квга 111 кишини ташкил қилади. 15-64 ёш тоифасидагилар умумий аҳолининг 68,1 фоизини қамраб олса, 14 ёшгача бўлган аҳоли гуруҳи 22 фоизни ташкил этади. 65 ва ундан катта ёшдаги инсонлар эса 9,9 фоиз этиб қайд қилинган.

Этник бўлиниш

Туркия Конституциясининг 66-моддасида «турк» деганда ҳар бир Туркия фуқароси тушинилади. Шунинг учун «турк» атамасининг фуқаро сифатида қонуний қўлланилиши этник таърифдан фарқ қилади. Бироқ мамлакат фуқароларининг тахминан 70-80 фоизи этник турклар ҳисобланади. Мамлакатда камида 47 этник гуруҳ вакиллари борлиги тахмин қилиниб, бу ҳақда ишончли маълумотлар мавжуд эмас.

Сабаби, аҳолининг этник келиб чиқиши ҳақида маълумот берувчи рўйхат 1965 йилдан буён янгиланмаган. Туркия Конституциявий судининг таъкидлашича, расман тан олинган тўрт гуруҳ мамлакатдаги этник озчилик саналади. Булар: арманлар, яҳудийлар, юнонлар ва болгарлардир. Лозанна шартномасида арманлар, юнонлар ва яҳудийлар мусулмон бўлмаган этник озчилик сифатида қайд этилган.

Шартнома уларнинг ҳақ-ҳуқуқлари белгилаб ўтилган. 2013 йилда Анқара 13-туман маъмурий суди Лозанна шартномасининг озчилик қоидалари Туркиядаги оссурияликлар ва сурия тилли аҳолига ҳам тааллуқли бўлиши ҳақида қарор чиқарди.

Курдлар

Курдлар туркий бўлмаган энг йирик этник миллат бўлиб, аҳолининг 12–25 фоизини ташкил қилади. Бироқ бу рақамлар ҳануз баҳсли бўлиб қолмоқда. Татқиқотчи Сервет Мутлунинг сўзларига кўра, «бу баҳолар кўпинча илмий фактлар ёки билимдонликдан кўра курд ёки турк тарафига ҳамдардлик ва муносабатни акс эттиради». Мутлунинг 1990 йилдаги тадқиқотида курдлар аҳолининг тахминан 12 фоизини ташкил қилиши тахмин қилинган. Курдлар Ағри, Батман, Бингўл, Битлис, Диярбакир, Ҳаккари, Иғдир, Мардин, Муш, Сирт, Ширнак, Тунчели ва Ван вилоятларида кўпчиликни ташкил қилади.

Курдларнинг деярли кўпчилик қисми Шанлиурфада (47 фоиз) ва Қарсда (20 фоиз). Бундан ташқари, ички миграция Туркиянинг марказий ва ғарбий қисмидаги барча йирик шаҳарларда курд диаспорасининг вужудга келишига сабаб бўляпти. Истанбулда тахминан уч миллион курд истиқомат қилади. Бу кўрсаткич Истанбулни дунёдаги энг кўп курдлар яшайдиган шаҳарга айлантирган.

Миграция

1991 йилда Форс кўрфази уруши пайтида миллионлаб курдлар тоғлар орқали Туркия ва Эрон ҳудудларига қочиб ўтишган. 2010 йиллар ва 2020 йилларнинг бошларида Туркияда «миграцион инқироз» кузатилиб, миллионлаб қочқинлар ва муҳожирлар оқими юзага келди. 2014 йилга келиб халқаро мигрантлар мамлакат аҳолисининг 2,5 фоизини ташкил этди.

UNHSR маълумотларига кўра, 2018 йилда Туркия Африка ва Яқин Шарқдан рўйхатга олинган 3,500,000 дан ортиқ қочқинларни қабул қилган, бу эса, дунёдаги барча қочқинларнинг 63 фоизини ташкил қилади. 2020 йил апрель ҳолатига кўра, Туркия дунёдаги энг кўп қочқинларни қабул қилган мамлакат сифатида эътироф этилди.

2023 йил май ойи ҳолатига кўра, 2022 йилда Россиянинг Украинага бостириб кириши натижасида 96 000 га яқин украиналик қочқинлар Туркиядан бошпана излаган. 2022 йилда 100 000 га яқин Россия фуқаролари Туркияга кўчиб ўтди ва руслар мамлакатга кўчиб келган хорижликлар рўйхатида биринчи ўринни эгаллади. Бу рақамлар 2021 йилга нисбатан 21,8 фоизга ўсган.

Қуролли Кучлар

Турк Қуролли Кучлари таркиби Бош штаб, Қуруқлик кучлари, Денгиз кучлари ва Ҳаво кучларидан иборат. Бош штаб бошлиғи президент томонидан тайинланади. Президент парламент олдида миллий хавфсизлик ва мамлакатни ҳимоя қилиш учун қуролли кучларни этарли даражада тайёрлаш масалалари учун жавобгардир.

Бироқ, уруш эълон қилиш ва Турк Қуролли Кучларини хорижий давлатларга жойлаштириш ёки чет эл қуролли кучларини Туркияда жойлаштиришга рухсат бериш ваколати фақат Парламентга тегишли.

Жандармерия

Жандармерия Бош Қўмондонлиги ва Соҳил хавфсизлик қўмондонлиги Ички ишлар вазирлигининг юрисдикцияси остида. Уруш вақтида президент Жандармерия Бош Қўмондонлиги ва Соҳил Хавфсизлик Қўмондонлигининг маълум бўлинмаларига тегишли равишда Қуруқлик кучлари қўмондонлиги ва Денгиз кучлари қўмондонлиги остида фаолият юритишини буюриши мумкин. Жандармерия ва Соҳил хавфсизлигининг қолган қисмлари Ички ишлар вазирлигининг юрисдикцияси остида ҳуқуқни муҳофаза қилиш миссияларини бажаради.