Алфия Мусина: газланган ичимликларга акциз солиғи – шакарга қарши курашми ёки «қора бозор» импорти учун «яшил чироқ»ми?

Алфия Раҳимовна Мусина – Ўзбекистон алкоголсиз ичимликлар ва шарбат ишлаб чиқарувчилар уюшмаси ижрочи директори, халқаро муносабатлар ва Европа тадқиқотлари фанлари магистри.

Жорий йилнинг ноябр ойида газланган ичимликлар ишлаб чиқарувчилари ҳукуматнинг 2024 йил 1 апрелдан бошлаб ўз таркибида шакар бўлган ичимликлар учун акциз солиғини жорий этиш режалари ҳақида ҳайратда қолишди. Бундай режалар Молия ва иқтисодиёт вазирлигининг Олий Мажлисга Бюджет мурожаатида келтирилган. Депутатлар 2024 йил учун Давлат бюджетини ишлаб чиқишларида ушбу ҳужжатни ҳисобга олиши керак.

Алфия Мусинага кўра, Ўзбекистон алкоголсиз ичимликлар ва шарбатлар ишлаб чиқарувчилари шакар истеъмолини камайтириш, қандли диабет ва ортиқча вазнга қарши курашишга қаратилган барча ниятларни мамнуният билан қабул қилади. Аммо табиий савол туғилади: нега бундай муҳим ҳужжатни тайёрлашда ва аҳоли саломатлигини яхшилаш бўйича жиддий мақсадларни қўйишда Мурожаатнома муаллифлари соҳа вакиллари билан ҳеч қандай мулоқот ўтказмадилар? На статистика, на бозор ҳажми маълумотлари сўралмаган, тегишли мутахассислар билан маслаҳатлашувлар ўтказилмаган, турли мамлакатлар тажрибаси чуқур ўрганилмаганми? Ҳеч ким бу масалани тадбиркорлар билан муҳокама қилишни хоҳламади.

Ушбу акциз солиғи, соғлом турмуш тарзига аниқ ёрдам берадими?
«Газланган ичимликлар акциз солиғи»га Мурожаатноманинг 43-саҳифадаги иккита хатбоши бағишланган:
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг таркибида шакар бўлган салқин ичимликлар ва бошқа турдаги ширинлаштирувчи моддалар учун қўшимча солиқ жорий этиш бўйича тавсиясидан келиб чиқиб, 2024 йил 1 апрелдан бошлаб таркибида шакар бўлган газланган ичимликларга 1 литр учун 500 сўм акциз солиғи жорий этилади. Мазкур акциз солиғи бўйича тушумларни тўлиқ ҳажмда Тиббиётни ривожлантириш жамғармасига ўтказиш таклиф этилмоқда.

Аслида эса, ЖССТ тавсиясида «бошқа турдаги ширинлаштирувчи моддалар» ҳақида бир сўз айтилмаган, фақат шакар ҳақида сўз олиб борилган. Шакарни меъёридан ортиқ истеъмол қилиш миллат саломатлигига жиддий зарар етказади ва соғлиқни сақлашга юкни оширади. Аммо Ассоциациядан статистик маълумотлар сўралганда, Ўзбекистонда ширин газланган ичимликлар бозори ривожланиш босқичида эканлигини, аҳоли жон бошига қўшни Қозоғистонникидан икки баравар камлигини кўрсатадиган рақамларни келтирган. Ўзбекистонда салқин ичимликлар истеъмоли аҳоли жон бошига 2,8 миллиард литрни, Қозоғистонда эса 3,1 миллиард литрни ташкил этади. Ўзбекистон анъанавий равишда чой мамлакати ҳисобланади.

2017 йилда Ўзбекистонда шакар истеъмоли аҳоли жон бошига 31 кг.ни ташкил этди. Шунга қарамай, мамлакатда шакарни истеъмол қилиш таркиби бўйича тадқиқотлар ўтказилмаган, шунинг учун Россия Федерацияси маълумотлари ишлатилган. 2017 йилда шакар ишлаб чиқариш истеъмоли атиги 40,3 фоизни, аҳоли истеъмоли 51,5 фоизни ва экспорт 8,2 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, алкоголсиз ичимликлар саноати шакар айланмасининг атиги 1,5 фоизини ташкил қилади.

Аҳоли асосий шакарни «қошиқдан», қандолат маҳсулотлари, ширинликлар ва қадоқланган шакарда истеъмол қилади.
«Биз вақти-вақти билан ширин газланган ичимликлар ичамиз. Агар биз миллатнинг соғлиғи ҳақида мақсад сифатида гапирадиган бўлсак, унда умуман шакарни ҳаддан ташқари истеъмол қилишнинг зарари тўғрисида маълумот кампанияларини ўтказиш керак», – дейди Алфия Мусина Spot.uz да чоп этилган мақоласида.

Унинг сўзларига кўра, газланган шакарли ичимликларимизда шакар миқдори мақбул бўлиши учун ишлаб чиқарувчиларни ичимликларнинг ширинлигини камайтиришга ундаш керак, шунда бу ривожланган мамлакатларда бўлгани каби рақобатдош устунликка айланади.  Акциз солиғини фарқланмасдан ўрнатиш орқали ҳукумат фақат битта нарсага эришади-ишлаб чиқарувчиларга ичимликлардаги шакар миқдорини камайтириш учун ҳеч қандай сабаб бўлмайди, чунки 5 грамм шакар ва 1,5 грамм ва нол шакар учун улар бир хил солиқ тўлайдилар.  Ва аслида, улар фақат битта рақобатбардош устунликка эга бўлишади – истеъмолчини хурсанд қилиш учун ичимликларни ширинроқ қилиш.

Францияда шундай бўлди. 2012 йилда ҳукумат барча ичимликлар учун ягона солиқни ўрнатди ва 2018 йилда дифференциацияни жорий қилди. Шакар қанча кам бўлса, солиқ шунчалик кам бўлади.  Шундай қилиб, саноатни истеъмолчилар учун янги тенденцияни жорий этишга мажбур қилиш, «камроқ шакар, камроқ калория».  Zero, sugar ичимликлар истеъмоли ҳозирда бозорнинг ярмидан кўпини ташкил қилади.

Агар акциз солиғи солинса, бизда нима бўлади?

Ширин алкоголсиз ичимликларнинг кичик бозори тезда касодга учрайди. Кичик ишлаб чиқарувчилар зарар кўради ва йирик ўйинчилар инвестиция дастурларини ва янги нол шакар қаторларини минималлаштирадилар. Мамлакат минглаб янги иш ўринлар яратиш имкониятидан маҳрум бўлади. Бюджетга бир лаҳзалик фойда солиқ йиғишнинг кейинги босқичи ишлаб чиқариш кўрсаткичларининг  пасайишига олиб келади. Шарбатлар, нектарлар ва шарбатли ичимликлар ишлаб чиқарадиган ҳар бир кичик хусусий тадбиркор янги солиқ ва истеъмолнинг пасайишига дош беролмайди. Аммо бошқа томондан, қўшни мамлакатлардан «айланма йўллар орқали» кириб келган ичимликлар мамлакатга оқиб келади, чунки, нарх фарқи ҳар доим савдо билан шуғулланадиган одамлар учун катта васвасадир.

Ичимликлар бозорга Афғонистон ва қўшни Қозоғистондан тўлдирилган юк машиналарида олиб келинади, айтганча, уларда ҳам акциз солиғини жорий қилмоқчи бўлишди, аммо барча ижобий ва салбий томонларини кўриб чиқиб, бу таклиф рад этилди.

Қозоғистон алкоголсиз ичимликлар ишлаб чиқарувчилар уюшмаси раҳбари Алия Мамитбаеванинг айтишича, таркибида шакар бўлган алкоголсиз ичимликларга солиқ жорий этилиши саноат корхоналарига салбий таъсир кўрсатади. У тақдим этган ҳисоб-китобларга кўра, ушбу чора жорий этилганидан кейинги биринчи йилда солиқ солинадиган база 131,6 миллиард тенгедан 96,8 миллиард тенгегача камаяди.

Шу билан бирга, фақат саноатнинг ўзида 12,6 мингга яқин иш ўрни, қўшимча равишда турдош тармоқларда 7-10 минг иш ўрни йўқотилади.

Алфия Мусинанинг сўзларига кўра, акциз солиғи каби жиддий чора-тадбирларни амалга оширишда фақат ЖССТнинг чиқарилишини асос қилиб олинмаслиги, барча оқибатларни ва ижтимоий ва иқтисодий оқибатларни ҳисобга олиш керак.

«’Қора бозор’ газланган ичимликлар»
Қозоғистонда бўлгани каби, бизда ҳам ушбу соҳада катта миқдордаги кичик ва ўрта бизнес иштирок этмоқда. Мамлакатда 2023 йилда ширин газланган ичимликлар, шарбатлар ва шарбатли ичимликлар ишлаб чиқарувчи 1 021 та корхона мавжуд эди.

Уларнинг аксарияти янги солиқ юкини бажара олмайди ва «қора бозор» майдонга чиқиб, «Пол остидан» маҳсулот сотишга мажбур бўлади.

«Менимча, солиқ идораси ҳар бир ишлаб чиқарувчига инспекторни тайинлаш учун етарли кучга эга эмас.  Ва кейин биз айнан нимага қарши курашамиз, яъни шакар таркибини назорат қилмаслик бошланади. У камаймайди. Кимёвий бўёқлар ва арзон таъм стабилизаторлари кам бўлмайди. Харажатларни камайтириш учун тадбиркорлар сифатни пасайтира бошлайдилар. Хўш, биз қандай соғлом турмуш тарзи ҳақида гапирамиз?», – дейди Алфия Мусина.

Мақсадга қандай эришиш мумкин?
Барча йирик ижтимоий йўналтирилган алкоголсиз газланган ичимликлар ишлаб чиқарувчилари соғлом турмуш тарзи учун қатъий туришади. Уларнинг ҳар бири ўз ижтимоий дастурларини амалга оширади – бу спорт, экология, таълим.

Катта ўйинчилар ўз олдиларига шакар миқдори нолга тенг бўлган ичимликлар қаторини яратиш, ҳаддан ташқари ширин маҳсулотлардан воз кечиш тенденциясини белгилаш вазифасини қўймоқдалар ва бу нафақат ичимликлар, балки умуман шакар ва қандолат маҳсулотлари, бу тенденциянинг флагманлари. Маҳсулотлардаги паст шакар миқдори рақобатбардош устунликка айланади. Кичик ва ўрта бизнес истеъмолчиларда тўғри овқатланишни назорат қилиш одатини шакллантираётган акциз солиғи эмас, балки талаб эканлигини кўрганларида уларга эргашади.

Истеъмолчилар учун шакарни ҳаддан ташқари истеъмол қилишнинг зарари тўғрисида самарали маълумот кампанияси зарур.

«Аммо ҳозирча биз давлат идораларининг мулоқотга киришни истамаслигини кўрмоқдамиз. Шундай қилиб, акциз солиғининг мақсади уфққа қарамасдан бюджетдаги бўшлиқни ёпиш деб тахмин қилишим мумкин.

Ҳурматли Жамшид Анварович!  Биз биргаликда ишлашга тайёрмиз. Бизда билим ва рақамлар бор. Биз тўғри қарор қабул қилишга ёрдам берадиган маълумотлар билан ишлаймиз. Эуромонитор томонидан Ўзбекистонда истеъмол таркиби бўйича тадқиқот 2023 йил декабр ойи ўрталарида тақдим этилади, биз релиз беришга тайёрмиз. Биз қонунчилар етишмаётган мутахассислармиз.  Бизнинг мақсадимиз аҳоли ўртасида соғлом одатларни шакллантириш, уларга шакарни ортиқча истеъмол қилишнинг алтернативасини бериш, соғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш, маҳсулот сифатини яхшилаш ва иш ўринлари таклиф қиладиган саноат каби ривожланишдир.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси депутатларига ҳам мурожаат қиламиз: 8 ноябр куни “Ўзбекистон Республикасининг 2024 йилги Давлат бюджети тўғрисида”ги қонун лойиҳаси биринчи ўқишда концептуал жиҳатдан қабул қилинди. Қонун лойиҳасини иккинчи ўқишга тайёрлаш жараёнида масъул қўмита зиммасига қонун лойиҳасини мутахассислар ва экспертлар иштирокида муҳокама қилиш, билдирилган фикр-мулоҳазалар ва таклифлар асосида ҳужжатни якунлаш вазифаси юклатилди.
Биз ўша мутахассис ва экспертлармиз ва сиздан фикримизни инобатга олишингизни сўраймиз. Биз жиддий суҳбатни кутмоқдамиз», – дейди Алфия Мусина ўзининг мутасаддиларга йўналтирилган мурожаатида.

Мақоладаги фикрлар муаллифга тегишли ва таҳририят нуқтаи-назарини англатмайди.