Ҳеч бир имтиёзсиз ва давлатсиз оёққа турган ва ривожланишда давом этаётган соҳалар бизда борми?

Бор, албатта. Энг биринчи ўринда бу рўйхатга умумий овқатланишни қўшиш мумкин. Бутун дунёда Ўзбекистон ҳақида гапир, дейишса, Самарқанд-у Бухоронинг кўҳна минораларини тавсифлаб кетишдан аввал ўзбек таомларини санаб ўтишади.

Ресторан ва овқатланиш бизнеси шунинг учун ҳам Ўзбекистоннинг юзига айланганки, бу секторда давлат йўқ, имтиёз йўқ, бир қўлли эгаси йўқ, катта фойда ҳам йўқ. Бу соҳага арзон кредит йўқ. Катта кабинетларга кириб ундириб чиқиладиган солиқ имтиёзлари ҳақида эса гап бўлиши мумкин эмас.

Лекин соҳада ўта кучли рақобат бор. Ҳар йили соҳага юзлаб янги тадбиркорлар кириб келади, юзлаб тадбиркорлар рақобат курашига дош бермай соҳадан чиқиб кетади. Бу ажойиб механизм ўзини ўзи ишга тушириб юборган. Унда, албатта, ўнлаб оғир муаммолар йўқ эмас. Ҳеч ким санаб ҳам кўрмаган, лекин бу соҳа расмий ва норасмий равишда мамлакатда энг кўп ишчи ўрни яратган, камчилик ва нуқсонларни автоматик равишда, истеъмолчиларнинг турмуш тарзидан келиб чиқиб бартараф этган.

Шунинг учун ҳам, емак бизнеси Ўзбекистонда риволанишда, ўсишда, кенгайишда давом этмоқда. Устама кам, лекин барака бор, ўсиш бор. Давлат йўқлиги, ёлғондан ва имтиёздан ташқарида бўлгани учун ҳам ўсиш бор.

Худди шунингдек, давлат ва имтиёзлардан нари ҳолда ўзбек бизнесининг юзига айланаётган яна бир нечта соҳаларни санаш мумкин. Бу чакана савдо, гўзаллик салонлари ва сартарошхоналар, ва албатта, юк ташиш транспорти, такси хизматлари.

Аралашдими, тамом. Мувозанат бузилади. Тўғри, халқимизда битта калла — калла, иккита калла — маҳалла, деган мақол йўқ эмас. Лекин нимагаки қўл уришса, нимаики ясашса, оқибатда қиммат танловсизликка олиб келадиган монополистларнинг аралашуви фақат ва фақат хаос, тартибсизлик келтириб чиқаради, холос.

Ўтган йилги воқеани эслайлик. Uzbekistan Airports’га қарашли Тошкент халқаро аэропорти такси хизматини йўлга қўйгани, таксига чиқиш минимум нархи 30 минг сўм (3 км.гача), кейин ҳар бир километр учун 3 минг сўмдан олгани эсларингиздами? Ҳисоб-китоблар терминал ичида бўлади. Бегона такси хизматлари терминал ҳудудига киролмайди.

Ҳай, майли, буниям тушундик дейлик. Лекин нега фақат ягона такси компаниясига бу вазифа юкланилганди? Антимонополия нима дейди бунга? 30 минг сўм минимум ва километрига 3 минг сўм калкуляцияси қаердан келганди?

Uzbekistan Airports ўтказган аукционда асосий талаб автомашиналарнинг ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ошмагани ва фақат бензинда ҳаракатланиши лозимлиги қайд этилган эди. Бу талабга бутун Тошкентда фақат битта компания жавоб берган бўлиши мумкинлигига ишониш жудаям қийин. Унданам қизиғи, нега битта компания танлаб олинганди? Буюртмачи талабларига жавоб берадиган ўзаро боғлиқ бўлмаган учта, бешта компания танлаб олинишига нима ёки ким тўсиқ бўлганди?

Кунига 12 минг, тиғиз соатларда 2400 йўловчига хизмат кўрсатадиган аэропорт учун 100 та машинаси мавжуд ягона такси компанияси етарли бўлмаслигини ҳаммамиз англаб турганмизку ўшанда?

Жек Манинг ўзини ёқтирмайману, лекин мана бу гапи жуда ўрнида топиб айтилган:«Рақобат бу худди шахмат ўйини каби, ютқазиб қўйсанг яна бир партия ўйнашинг мумкин, муштлашиш эса шарт эмас».

Инсоният тарихига назар соладиган бўлсак, бутун бошли бугунги кун цивилизасияси айнан рақобатлар орқали шаклланган ва ривожланган. Қадимга Спарта ва Афина рақобати, Қадимги Рим ва Карфаген рақобати ва ҳоказо.

Рақобат инсонларга танлов имкониятини беради, монополия эса битта нарсани танлашга мажбур қилади, бошқа йўл қолдирмайди. Демак монополия сени стрессга солса, рақобат инсонларни бахтли қилиши мумкин. Ахир ўзингга ёққан, ўзинг истаган нарсани сотиб олиш, ўзингга маъқул келган хизматдан фойдаланиш яхшику!

Хуллас, соғлом рақобат, замирида инсонлар учун қулайлик яратиш мақсади бўлган бизнесларда секин, лекин мутаассил ўсиш бўлади.

Мана, бир неча йил олдин биздаги такси хизматлари картадан тўлов имкониятини жорий этди, мижозлар учун қулайлик ва рақобатчиларига ютқизмаслик учун деб тушундик. Аммо такси хизматлари бу ўринда ниманидир охиригача ўйламаган ё тўғри жорий этмаган шекилли, 2021 йилда муаммолар туғилишни бошлади. Бу борада блогер Шаҳноза Соатованинг шикоят ўлароқ ёзилган постларини эслаш кифоя: «Мен билан уч марта шундай бўлди, иловада ёзган шикоятларим турибди. Йўловчини олиб кетаётган ҳайдовчилар ҳам норозиликларини яширмай, картадан тўлов қилаётган мижозларга арз қилиб, ҳатто қўполроқ гапираётган ҳолатлари ҳам учраяпти. Ҳайдовчилар икки нарсадан норози: картадан ўтган тўловлар уларга тўлаб берилмай, қандайдир ўзаро ҳисоб-китобларга ўтказворилаётган эмиш. Бу, менимча, тўғри эмас, ҳисоб-китобларни реал олди-берди шаклида қилган маъқул, ҳайдовчи ишланган пулини ўзида ҳис қилиши керак. Ҳар ҳолда бошқа компанияларда шундай. Иккинчи норозилик эса, такси сервиси ҳайдовчилар билан қайта алоқани яхши йўлга қўймаган, уларни эшитмайди, натижада бу юк яна мижозга тушяпти, негатив унга оқяпти».

Ҳозир, масалан, MyTaxi сервисида бу муаммо тўлиқлигича бартараф этилган. Бунга на бир корчалон аралашди ва на аллақайси «чиновник»нинг қўли. Сервис ўзини-ўзи тафтиш қилди, ҳаракатларни таҳлил қилди. Фойдаланувчиларнинг арзларини кўриб чиқди. Уларга бу мажбурият юклатилмади, шунчаки, ўзлари буни хоҳлашди — энг яхши такси сервиси бўлиш учун ўзгаришларни қабул қилди, натижада ўзлари ҳам ўзгарди. Плус ҳайдовчи ва мижоз ўртасидаги жанжални келтириб чиқарадиган асосий фактор йўқ қилинди. Биргина тўғри ҳаракатланган мурват бутун бошли механизмнинг «тиқ» этмай ишлашига замин яратади.

Дунёнинг бозор қоидалари ишлаётган қайси мамлакатига борманг, такси хизматлари бозорида камида уч-тўртта йирик транснационал компания фаолият кўрсатаётганига гувоҳ бўласиз. Айтмоқчиманки, агар бизга UBer, DiDi, Bolt каби компаниялар кириб келса, MyTaxi бундан фақат ютади.

Такси сервислари бозорида рақобат мавжуд бўлса, нархлар ўсиши инфляциядан баланд бўлмайди, ҳаттоки ёқилғи нархи баробарига ошиб кетган тақдирдаям. Яна бир гап шуки, MyTaxi рақобатчилари яна кўпайса, бозор каррасига кенгаяди. Бундан MyTaxi’нинг ўзиям ютади, харажатларини минималлаштиради, лекин фойдаси камайиб қолмайди.

Обид Бобуров.